مبانی نظری نقد فرمالیستی معماری

جلسه هفتم: چند مفهوم اصلی در نشانه‌شناسی (۱)

 در جلسه‌ی پیش، مدل‌های مطالعه‌ی اثر ادبی در فرمالیسم روسی و همچنین خوانش تنگاتنگ در نقد نو را به‌اختصار معرفی کردیم. اما پرسش از امکان و چگونگی استفاده از مفاهیم و مدل‌های فرمالیسم روسی در نقد معماری منوط به این است که مقایسه‌ی معماری با زبان و ادبیات مقایسه‌ای روا باشد. از مهم‌ترین جنبه‌های معماری که اندیشمندان معماری را از دیرباز به توجه به زبان کشیده است یکی معنادار بودن معماری و دیگری قاعده‌مند بودن آن است. در اروپای پس از جنگ دوم جهانی، جست‌وجوی معنا در معماری و نیز نقد جنبش معماری مدرن بالا گرفت و این هردو موجب توجه برخی از اندیشمندان معماری، مانند مانفردو تافوری و جوزف ریکورت، به زبان‌شناسی و نشانه‌شناسی شد. در نظر ایشان، نشانه‌شناسی واسطه‌ای است که با آن می‌توان زبان بودن معماری ــ یعنی معناداری و قاعده‌مندی آن ــ را توضیح داد.

در این جلسه، به توضیح چند مفهوم نشانه‌شناسی، از جمله زبان‌پایه (لانگ)، سخن (پارول)، تفصیل اولیه و ثانویه، دلالت و دال و مدلول و نشانه، رمزگان، نشانه‌ی طبیعی یا انگیخته و نشانه‌ی قراردادی، وجوه نشانه به اعتبار نوع دلالت (وجوه شمایلی و نمایه‌ای و نمادین)، و شمایل و نمایه و نماد می‌پردازیم.

ویدئوی پیشِ رو جلسه‌ی هفتم از مجموعه درس‌گفتارهای «مبانی نظری نقد فرمالیستی معماری» مهرداد قیومی بیدهندی است. جلسه‌ی ششم را می‌توانید اینجا ببینید.

مهرداد قیومی بیدهندی

مهرداد قیومی بیدهندی، دانش‌آموختۀ رشته معماری در مقطع دکتری است. وی دانشیار دانشگاه شهید بهشتی، عضو وابستۀ فرهنگستان هنر و عضو مدعو فرهنگستان علوم است و عضو کارگروه واژه‌گزینی معماری و شهرسازی فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

پیوند به وبگاه

آسمانه

«آسمانه» شبکه‌ای است برای انتقال اطلاعات و دانش، و گفت‌وگو و نقد در زمینۀ تاریخ و تئوری معماری و هنر، پیوندهای معماری و هنر با انسانیات و فرهنگ، و حوزه‌های میان‌رشته‌ای به‌ویژه در پیوند با رشته‌ها و حوزه‌های تاریخ هنر، نقد هنر، نظریۀ ادبی، انسان‌شناسی فرهنگی، مطالعات فرهنگی، تاریخ فرهنگی، تاریخ اجتماعی، جامعه‌شناسی تاریخی.

هدف از این کار گرم کردن فضای اندیشه و گفتار در این باره، روزآمد نگاه داشتن علاقه‌مندان این حوزه‌ها، تعمیق اندیشه، و دامن زدن به گفت‌وگو و نقد است.

این شبکه در قالب‌های وبگاه، کانال تلگرام، گروه تلگرام، اینستاگرام (و به‌زودی توییتر و فیس‌بوک) فعالیت می‌کند.

پیوند به وبگاه

درس‌گفتارهای «مبانی نظری نقد فرمالیستی معماری»

از هر نظرگاهی که به معماری بنگریم و در آن بیندیشیم و مطالعه کنیم و سخن بگوییم، آنچه مهم است عمق نظر و دقت و درست‌اندیشی و درستکاری و بلندنظری است. آنچه اندیشه‌ی معماری را سترون می‌کند و آن را از شور و تاب و توان می‌اندازد اختیار کردن این یا آن نظرگاه و فروگذاشتن نظرگاه‌های دیگر نیست؛ بلکه سطحی‌نگری در همان نظرگاه، آسان‌گیری و نابسامانی، و تنگ‌نظری و کم شمردن فایده‌ی کارهای «دیگران» است.

معماری هرچه باشد و معماران هرچه کنند، آنچه در نهایتْ مقصود معماری است مکانی است که انسان‌ها در آن زندگی کنند. درست است که اندیشه‌ها و ذوق‌ها و اراده‌ها و میل‌هاست که در قالب مکان‌ها و بناها تجسد می‌یابد؛ اما دست آخر، آنچه مقصود همه‌ی آن اندیشه‌ها و خواست‌هاست همان مکان مصنوع است. ذهن و دست افراد و جمع‌ها، سنت‌ها و فرهنگ‌ها در کار می‌شوند تا در نهایت بِنایی مادی برپا شود. آن بنای مادی ما را به چیزهایی در پس آن، به آنچه بدان انجامیده و آنچه در آن نهفته است و آنچه ذهن و روان ما اقتضا می‌کند، راه می‌برد؛ اما همین راه بردن و دلالت و هدایتِ ما هم بر دوش آن بنای مادی، بر دوش آن هیئت جسمانی‌ای است که بنا و مکان مصنوع و اثر معماری می‌خوانیمش. این واقعیتْ اهمیت فرم را در معماری و مطالعه‌ی آن نشان می‌دهد؛ اما نه حکم می‌کند که از عوامل و نیروهای مؤثر در فرم یا سیاق‌های آن چشم بپوشیم، و نه لازم می‌آورد که در نظر کردن به فرم، بر ظاهر فرم متوقف بمانیم.

آیا می‌توان راه‌هایی جست که در خوانش و نقد معماری، به فرم اثر پرداخت و بر آن تمرکز کرد، اما در سطح آن متوقف نماند، گذاشت تا اثر سخن بگوید و به پسِ پشت خود رهنمون شود؟

قصد ما در این درس‌گفتارها غنی کردنِ نظریِ مبحثِ فرمالیسم در معماری و فرارفتن از اندیشه‌های رایج و کلیشه‌های فرمالیستی و پیش نهادنِ رویکرد فرمالیسم ژرف در نقد اثر معماری است؛ رویکردی که از فرم معماری آغاز کند، اما در سطح آن فرونماند و در آن تعمق کند. برای این مقصود، از فرمالیسم روسی در نقد ادبی بهره می‌گیریم. سخن را از سابقه‌ی پرداختن به فرم در معماری آغاز می‌کنیم و به شناختن و معرفی اجمالی نقد فرمالیستی معماری برمی‌آییم. آن‌گاه به سروقت سنت نقد ادبی/ مطالعات ادبی می‌رویم و به جست‌وجوی نظریه‌ها و رویکردهای فرمالیسم ادبی برمی‌آییم. پیش از آنکه از سفر خود به مطالعات ادبی به سوی معماری بازگردیم، به شباهت‌ها و تفاوت‌های زبان و ادبیات با معماری می‌پردازیم و از لازمه‌های سفر و تردد بین این دو حوزه می‌گوییم. آن‌گاه دستاوردهای خود از سفر به مطالعات ادبی را در میدان نقد و نظریه‌ی معماری می‌افکنیم و در نهایت، پیشنهاد خود را عرضه می‌کنیم.

این درس‌گفتارها در قالب پانزده تا بیست جلسۀ شصت تا هشتاددقیقه‌ای، به‌صورت آفلاین و رایگان، عرضه می‌شود.

  1. محمد. د. گفت:

    سلام و درود. بسیارعالی بود. 1) ای کاش در آنجا که استاد قرمودند فلسفه نسز از نشانه شناسی متاثر شده است، مثالی از فلاسفه و آثارشان در این خصوص ارائه می‌شد. 2) زبان شناسی و نشانه شناسی چگونه میتواند به عنوان روش شناسی پدیدار شود؟
    سپاس

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *