مبانی نظری نقد فرمالیستی معماری
جلسه ششم: مدل‌های مطالعه در فرمالیسم روسی
در جلسه‌ی پیش به معرفی مختصر چند مفهوم اصلی فرمالیسم روسی پرداختیم. در این جلسه به مدل‌های مطالعه در فرمالیسم روسی می‌پردازیم. مشکل اصلی فرمالیست‌های روس این بود که چگونه کارهای پیچیده‌ای مانند تشخیص امر ادبی از غیرادبی را در آثار ادبی توضیح بدهند. برای این منظور، پیوسته مفاهیمی نو مطرح کردند. همچنین کوشیدند رویکردشان را در قالب مدل‌هایی توضیح بدهند. نخستین مدلی که پیش نهادند مدل ماشین یا مدل مکانیکی بود. سپس مدل اندام یا موجود زنده را به جای آن نهادند تا لزوم توجه به پیوستگی درونی و زنده‌ی اثر ادبی را توضیح بدهند. آن‌گاه مدل سیستمی را مطرح کردند تا بتوانند علاوه بر توضیح انسجام درونی اثر ادبی، به پیوندهای آن با سایر آثار، و نیز پیوندهایش با امور برون‌ادبی نیز، در عین حفظ تمرکز بر اثر ادبی، بپردازند. با استفاده از مدل سیستمی، توانستند تاریخ ادبیات را نیز توضیح دهند.
با فشاری که حکومت استالین بر فرمالیست‌های روس آورد، گروهی از ایشان دست از این کار کشیدند و گروهی دیگر به خارج از شوروی مهاجرت کردند. از جمله‌ی آنها رومان یاکابسن بود که به پراگ رفت و با چند زبان‌شناس حلقه‌ی زبان‌شناسی پراگ را تأسیس کرد. در این مکتب، برخی از مفاهیم فرمالیسم روسی مانند آشنایی‌زدایی را پرورده‌تر کردند، از نشانه‌شناسی بهره‌ی بیشتری بردند، و به ساختار و کارکرد اثر ادبی توجه بیشتری کردند.
در نیمه‌ی سده‌ی بیستم، در امریکا جریان نقد نو پا گرفت که نوعی از امتداد فرمالیسم روسی در محیطی یکسره متفاوت با محیط پا گرفتن آن مکتب است. از مفاهیم اصلی نقد نو «خوانش تنگاتنگ» اثر است، که خود چهار مرتبه دارد.
ویدئوی پیشِ رو جلسه‌ی ششم از مجموعه درس‌گفتارهای «مبانی نظری نقد فرمالیستی معماری» مهرداد قیومی بیدهندی است. جلسه‌ی پنجم را می‌توانید اینجا ببینید.
مهرداد قیومی بیدهندی
مهرداد قیومی بیدهندی، دانش‌آموختۀ رشته معماری در مقطع دکتری است. وی دانشیار دانشگاه شهید بهشتی، عضو وابستۀ فرهنگستان هنر و عضو مدعو فرهنگستان علوم است و عضو کارگروه واژه‌گزینی معماری و شهرسازی فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
آسمانه
«آسمانه» شبکه‌ای است برای انتقال اطلاعات و دانش، و گفت‌وگو و نقد در زمینۀ تاریخ و تئوری معماری و هنر، پیوندهای معماری و هنر با انسانیات و فرهنگ، و حوزه‌های میان‌رشته‌ای به‌ویژه در پیوند با رشته‌ها و حوزه‌های تاریخ هنر، نقد هنر، نظریۀ ادبی، انسان‌شناسی فرهنگی، مطالعات فرهنگی، تاریخ فرهنگی، تاریخ اجتماعی، جامعه‌شناسی تاریخی.
هدف از این کار گرم کردن فضای اندیشه و گفتار در این باره، روزآمد نگاه داشتن علاقه‌مندان این حوزه‌ها، تعمیق اندیشه، و دامن زدن به گفت‌وگو و نقد است.
این شبکه در قالب‌های وبگاه، کانال تلگرام، گروه تلگرام، اینستاگرام (و به‌زودی توییتر و فیس‌بوک) فعالیت می‌کند.
درس‌گفتارهای «مبانی نظری نقد فرمالیستی معماری»
از هر نظرگاهی که به معماری بنگریم و در آن بیندیشیم و مطالعه کنیم و سخن بگوییم، آنچه مهم است عمق نظر و دقت و درست‌اندیشی و درستکاری و بلندنظری است. آنچه اندیشه‌ی معماری را سترون می‌کند و آن را از شور و تاب و توان می‌اندازد اختیار کردن این یا آن نظرگاه و فروگذاشتن نظرگاه‌های دیگر نیست؛ بلکه سطحی‌نگری در همان نظرگاه، آسان‌گیری و نابسامانی، و تنگ‌نظری و کم شمردن فایده‌ی کارهای «دیگران» است.
معماری هرچه باشد و معماران هرچه کنند، آنچه در نهایتْ مقصود معماری است مکانی است که انسان‌ها در آن زندگی کنند. درست است که اندیشه‌ها و ذوق‌ها و اراده‌ها و میل‌هاست که در قالب مکان‌ها و بناها تجسد می‌یابد؛ اما دست آخر، آنچه مقصود همه‌ی آن اندیشه‌ها و خواست‌هاست همان مکان مصنوع است. ذهن و دست افراد و جمع‌ها، سنت‌ها و فرهنگ‌ها در کار می‌شوند تا در نهایت بِنایی مادی برپا شود. آن بنای مادی ما را به چیزهایی در پس آن، به آنچه بدان انجامیده و آنچه در آن نهفته است و آنچه ذهن و روان ما اقتضا می‌کند، راه می‌برد؛ اما همین راه بردن و دلالت و هدایتِ ما هم بر دوش آن بنای مادی، بر دوش آن هیئت جسمانی‌ای است که بنا و مکان مصنوع و اثر معماری می‌خوانیمش. این واقعیتْ اهمیت فرم را در معماری و مطالعه‌ی آن نشان می‌دهد؛ اما نه حکم می‌کند که از عوامل و نیروهای مؤثر در فرم یا سیاق‌های آن چشم بپوشیم، و نه لازم می‌آورد که در نظر کردن به فرم، بر ظاهر فرم متوقف بمانیم.
آیا می‌توان راه‌هایی جست که در خوانش و نقد معماری، به فرم اثر پرداخت و بر آن تمرکز کرد، اما در سطح آن متوقف نماند، گذاشت تا اثر سخن بگوید و به پسِ پشت خود رهنمون شود؟
قصد ما در این درس‌گفتارها غنی کردنِ نظریِ مبحثِ فرمالیسم در معماری و فرارفتن از اندیشه‌های رایج و کلیشه‌های فرمالیستی و پیش نهادنِ رویکرد فرمالیسم ژرف در نقد اثر معماری است؛ رویکردی که از فرم معماری آغاز کند، اما در سطح آن فرونماند و در آن تعمق کند. برای این مقصود، از فرمالیسم روسی در نقد ادبی بهره می‌گیریم. سخن را از سابقه‌ی پرداختن به فرم در معماری آغاز می‌کنیم و به شناختن و معرفی اجمالی نقد فرمالیستی معماری برمی‌آییم. آن‌گاه به سروقت سنت نقد ادبی/ مطالعات ادبی می‌رویم و به جست‌وجوی نظریه‌ها و رویکردهای فرمالیسم ادبی برمی‌آییم. پیش از آنکه از سفر خود به مطالعات ادبی به سوی معماری بازگردیم، به شباهت‌ها و تفاوت‌های زبان و ادبیات با معماری می‌پردازیم و از لازمه‌های سفر و تردد بین این دو حوزه می‌گوییم. آن‌گاه دستاوردهای خود از سفر به مطالعات ادبی را در میدان نقد و نظریه‌ی معماری می‌افکنیم و در نهایت، پیشنهاد خود را عرضه می‌کنیم.
این درس‌گفتارها در قالب پانزده تا بیست جلسۀ شصت تا هشتاددقیقه‌ای، به‌صورت آفلاین و رایگان، عرضه می‌شود.