نقش زبان‌شناسی در تصحیح متون

از سلسله نشست‌های مرکز پژوهشی میراث مکتوب

«پايتختی/درگاهی» و زبان فارسي دری، آن طور كه ابن مقفع و ديگران نوشته‌اند، آن شكل از زبان فارسی ميانه بوده كه در پايتخت، يعني تيسفون، به آن تكلم می‌شده است و در نتيجه‌ی لشکركشی‌ها، يعنی انتقال سپاهيان ساسانی به خراسان و مرزهای شرقی، ‌رفته رفته به خراسان منتقل شده و با گويش‌های آنجا آميخته شده و شكل كنوني، يعني شكلی از اين زبان که در سده‌‌های سوم، چهارم، پنجم و ششم می‌شناسيم، به وجود آمده است. این شکل، نه عين زبان پهلوی و فارسی ميانه است و نه عين زبان پارتی يا پهلوی اشكانی؛ بلكه زبانی است كه از نظر ساختار بيشتر دنباله فارسی ميانه است، ولي از نظر واژه‌ها و تلفظ تا حد زيادی دنباله پهلوی اشكاني است؛ از جمله در تلفظ «ژ».

زبانی كه امروز به آن می‌نويسیم، سخنرانی می‌كنيم‌ و با آن اخبار را در راديو و تلويزيون پخش می‌کنيم و در رسانه‌ها به كار می‌بريم، متأثر از زبان فارسی معيار يعني زبان كلاسيك و بلكه دنباله مستقيم آن است. مصححينی كه با متون سر و كار دارند و می‌خواهند نسخه‌های قديمی را تصحيح كنند، طبعاً تحت تأثير اين زبان هستند. يعني كه صورت‌های صرفی و واژگانی و شكل‌های آوايی اين زبان برای آنان شكل غالب است و شكلی است كه بايد سرمشق باشد و البته گرايش هم دارند كه متون خود را به اين شكل درآورند. كم هستند كساني كه به ضبط نسخه‌های قديم وفادار می‌مانند و آن ضبط‌ها را در كتاب حفظ مي‌كنند.

برخی از ضبط‌های نسخه‌های خطی، در شكل‌های چاپ‌شده به صورت‌های ديگر درآمده‌اند. همه اينها تحولات زبانی هستند و همه اين تلفظ‌ها از نظر يك زبان‌شناس بسيار مهم به حساب می‌آيند. مثلاً «ذال» در معدودی از كلمات به «ز» بدل شده، چنان كه «گشتن» را «گزشتن» تلفظ می‌كنيم، ولی در بعضی از مناطق طبق روال خودش بدل به «دال» شده، به اين معني كه كلمه گذشتن يا گزشتن در برخي از متون به صورت «گدشتن» آمده است.

دکتر صادقی همچنین به مشکلات دیگری نیز که در تصحیح متون وجود دارد، اشاره می‌کند. مثل کلماتی که زمانی در فارسی رایج بوده‌اند و بعدها متروک شده‌اند.

این نشست، دومین نشست از سلسله نشست‌های مرکز پژوهشی میراث مکتوب است که در تاریخ ۲۵ شهریور سال ۱۳۸۲ برگزار گردید.