نقش زبان‌شناسی در تصحیح متون

از سلسله نشست‌های مرکز پژوهشی میراث مکتوب

«پایتختی/درگاهی» و زبان فارسی دری، آن طور که ابن مقفع و دیگران نوشته‌اند، آن شکل از زبان فارسی میانه بوده که در پایتخت، یعنی تیسفون، به آن تکلم می‌شده است و در نتیجه‌ی لشکرکشی‌ها، یعنی انتقال سپاهیان ساسانی به خراسان و مرزهای شرقی، ‌رفته رفته به خراسان منتقل شده و با گویش‌های آنجا آمیخته شده و شکل کنونی، یعنی شکلی از این زبان که در سده‌‌های سوم، چهارم، پنجم و ششم می‌شناسیم، به وجود آمده است. این شکل، نه عین زبان پهلوی و فارسی میانه است و نه عین زبان پارتی یا پهلوی اشکانی؛ بلکه زبانی است که از نظر ساختار بیشتر دنباله فارسی میانه است، ولی از نظر واژه‌ها و تلفظ تا حد زیادی دنباله پهلوی اشکانی است؛ از جمله در تلفظ «ژ».

زبانی که امروز به آن می‌نویسیم، سخنرانی می‌کنیم‌ و با آن اخبار را در رادیو و تلویزیون پخش می‌کنیم و در رسانه‌ها به کار می‌بریم، متأثر از زبان فارسی معیار یعنی زبان کلاسیک و بلکه دنباله مستقیم آن است. مصححینی که با متون سر و کار دارند و می‌خواهند نسخه‌های قدیمی را تصحیح کنند، طبعاً تحت تأثیر این زبان هستند. یعنی که صورت‌های صرفی و واژگانی و شکل‌های آوایی این زبان برای آنان شکل غالب است و شکلی است که باید سرمشق باشد و البته گرایش هم دارند که متون خود را به این شکل درآورند. کم هستند کسانی که به ضبط نسخه‌های قدیم وفادار می‌مانند و آن ضبط‌ها را در کتاب حفظ می‌کنند.

برخی از ضبط‌های نسخه‌های خطی، در شکل‌های چاپ‌شده به صورت‌های دیگر درآمده‌اند. همه اینها تحولات زبانی هستند و همه این تلفظ‌ها از نظر یک زبان‌شناس بسیار مهم به حساب می‌آیند. مثلاً «ذال» در معدودی از کلمات به «ز» بدل شده، چنان که «گشتن» را «گزشتن» تلفظ می‌کنیم، ولی در بعضی از مناطق طبق روال خودش بدل به «دال» شده، به این معنی که کلمه گذشتن یا گزشتن در برخی از متون به صورت «گدشتن» آمده است.

دکتر صادقی همچنین به مشکلات دیگری نیز که در تصحیح متون وجود دارد، اشاره می‌کند. مثل کلماتی که زمانی در فارسی رایج بوده‌اند و بعدها متروک شده‌اند.

این نشست، دومین نشست از سلسله نشست‌های مرکز پژوهشی میراث مکتوب است که در تاریخ ۲۵ شهریور سال ۱۳۸۲ برگزار گردید.