شب افسانه، شب یلدا

در میانای تاریخ و اسطوره؛ در جست‌و‌جوی بیشتر برای ریشه‌های زمینی افسانه‌های پریان

بخشی از گفته‌ها و قصه‌هایی که به ویژه در گذشته در شب یلدا نقل می‌شد وهمچون میراثی به نسل‌های آینده منتقل می‌گردید، قصه‌های پریان بود. شکل امروزی قصه‌های پریان، آسمانی به نظر می‌رسد اما ریشه‌های زمینی دارد.
در اصل داستان پریان چالشی وجود دارد. پریان در ادبیات فارسی مظهر همه خوبی‌ها و زیبایی‌هایی است که می‌تواند در یک جسم مادی تبلور پیدا کند. اما در اصل این داستان یک چرخش عجیب وجود دارد. پری در متن‌های اوستایی نه یک مادینه خوب و زیبا بلکه از فرزندان اهریمن و جزء پتیارگان است.
با نگاهی به منابع و متون تاریخی به نظر می‌رسد «پریکانیان» نام قبیله‌ و مردمانی بوده که در جغرافیای ایران پراکنده بوده‌اند. هرودوت از پریکانیان در کنار مادها در ایران غربی نام می‌برد. در جایی دیگر نام پریکانیان را در صفوف نظامی لشکرکشی خشایارشا به یونان در کنار هندی‌ها و حبشی‌های آسیایی و مردمان دورتر اقلیم فرهنگی ایران شرقی می‌بینیم. شاید پریکانیان صنفی نظامی بوده‌اند که در بخش‌های مختلف ایران برای شاهان مختلف می‌جنگیده‌اند. مانند حرکت تاریخی کردها به خراسان که شاهان شیعی صفوی گروهی از کردهای شیعه را به مرزهای شمال خراسان کوچاندند تا از مرزها در مقابل ترکان و ازبکان سنی‌ حفاظت کنند.
می‌دانیم که گوسان‌ها داستان‌های شفاهی مثل قصه‌های پهلوانان را از نسلی به نسل دیگر همراه با خنیاگری و آواز دست به دست می‌کرده‌اند تا از فراموشی آنها جلوگیری کنند. قصه‌های پهلوانان مربوط به دوره اشکانی و قصه‌های پریان مربوط به قوم پریکانیان بوده است. به بیان دیگر، قصه‌های پهلوانان واقعی دوره اشکانی تبدیل به قصه‌های گیو و گودرز و رستم و دیگر پهلوانان بخش پهلوانی شاهنامه می‌شود و قصه‌های مربوط به پریکانیان به قصه‌های آسمانی تبدیل و از شکل زمینی خود دور و دورتر می‌شود.
پریکانیان گویا به یکی از زبان‌های ایرانی شمال غربی صحبت می‌کرده‌اند، نه فارسی باستان. همچنان که زبان بلوچی ریشه در زبان‌های ایرانی نوِ شمال غربی دارد. شاید نیاکان بلوچان با مردمان پریکانیان در ارتباط بوده‌اند و یا پریکانیانی بوده‌اند که از خاک ماد به ایران شرقی کوچ داده شده‌اند تا از مرزهای شرقی حفاظت کنند.
بنابراین قصه‌ها از جمله قصه‌های پریان می‌توانند ریشه‌های متنوع و متکثری داشته باشند و شکل‌های آسمانی آنها در شکل‌های زمینی ریشه داشته باشد.

این سخنرانی بخشی از نشست شب افسانه، شب یلدا است که در تاریخ  ۱ دی‌ماه سال ۱۳۹۷ در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد. دیگر سخنرانی‌های این نشست را اینجا ببینید.