مبانی نظری نقد فرمالیستی معماری
جلسه اول (مقدمه)
جلسۀ نخست این درس‌گفتار با توضیحی درباره‌ی محتوای این جلسات و مقدمات آن شروع می‌شود. این جلسات «درباره‌ی معماری» نیست؛ «نقد معماری» هم نیست؛ بلکه «درباره‌ی نقد معماری» است.
نقد معماری امری تاریخی (تاریخمند) است و در طی زمان دگرگون شده است. برای فهم چیستی نقد معماری، تحلیل واژه‌ی نقد راه‌گشا نیست. باید دید ناقدان معماری چه می‌کنند و نقد معماری در طی تاریخ چگونه محقق شده است.
نقد معماری در طی تاریخش «اثرمحور» بوده است؛ اما به اثر معماری از نظرگاه‌هایی مختلف میتوان نگریست. یکی از این نظرگاه‌ها فرمالیسم است. ناقدان فرمالیست بر فرم معماری تمرکز می‌کنند و به آن اصالت می‌دهند. این نظرگاه، مثل هر نظرگاه دیگری، چیزهایی در اختیار ناقد می‌گذارد و چیزهایی را از چشم او پنهان می‌دارد. نقد فرمالیستی‌ای که امروز رایج است با توقف در سطح فرم همراه است و پیامدهای نامطلوب بسیاری برای معماری در حوزه‌های آموزش و حرفه و جامعه دارد. آیا میتوان نظرگاهی فرمالیستی اختیار کرد که در ظاهر فرم متوقف نماند و به آن رسوخ کند؟ چنین کاری در نقد ادبی صورت گرفته و فرمالیسم ادبی در پی چنین خواسته‌ای پدید آمده است. آیا میتوان از فرمالیسم روسی در نقد معماری بهره گرفت و نقد فرمالیستی معماری را غنا و عمق بخشید؟
مهرداد قیومی بیدهندی
مهرداد قیومی بیدهندی، دانش‌آموختۀ رشته معماری در مقطع دکتری است. وی دانشیار دانشگاه شهید بهشتی، عضو وابستۀ فرهنگستان هنر و عضو مدعو فرهنگستان علوم است و عضو کارگروه واژه‌گزینی معماری و شهرسازی فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
آسمانه
«آسمانه» شبکه‌ای است برای انتقال اطلاعات و دانش، و گفت‌وگو و نقد در زمینۀ تاریخ و تئوری معماری و هنر، پیوندهای معماری و هنر با انسانیات و فرهنگ، و حوزه‌های میان‌رشته‌ای به‌ویژه در پیوند با رشته‌ها و حوزه‌های تاریخ هنر، نقد هنر، نظریۀ ادبی، انسان‌شناسی فرهنگی، مطالعات فرهنگی، تاریخ فرهنگی، تاریخ اجتماعی، جامعه‌شناسی تاریخی.
هدف از این کار گرم کردن فضای اندیشه و گفتار در این باره، روزآمد نگاه داشتن علاقه‌مندان این حوزه‌ها، تعمیق اندیشه، و دامن زدن به گفت‌وگو و نقد است.
این شبکه در قالب‌های وبگاه، کانال تلگرام، گروه تلگرام، اینستاگرام (و به‌زودی توییتر و فیس‌بوک) فعالیت می‌کند.
درس‌گفتارهای «مبانی نظری نقد فرمالیستی معماری»
از هر نظرگاهی که به معماری بنگریم و در آن بیندیشیم و مطالعه کنیم و سخن بگوییم، آنچه مهم است عمق نظر و دقت و درست‌اندیشی و درستکاری و بلندنظری است. آنچه اندیشه‌ی معماری را سترون می‌کند و آن را از شور و تاب و توان می‌اندازد اختیار کردن این یا آن نظرگاه و فروگذاشتن نظرگاه‌های دیگر نیست؛ بلکه سطحی‌نگری در همان نظرگاه، آسان‌گیری و نابسامانی، و تنگ‌نظری و کم شمردن فایده‌ی کارهای «دیگران» است.
معماری هرچه باشد و معماران هرچه کنند، آنچه در نهایتْ مقصود معماری است مکانی است که انسان‌ها در آن زندگی کنند. درست است که اندیشه‌ها و ذوق‌ها و اراده‌ها و میل‌هاست که در قالب مکان‌ها و بناها تجسد می‌یابد؛ اما دست آخر، آنچه مقصود همه‌ی آن اندیشه‌ها و خواست‌هاست همان مکان مصنوع است. ذهن و دست افراد و جمع‌ها، سنت‌ها و فرهنگ‌ها در کار می‌شوند تا در نهایت بِنایی مادی برپا شود. آن بنای مادی ما را به چیزهایی در پس آن، به آنچه بدان انجامیده و آنچه در آن نهفته است و آنچه ذهن و روان ما اقتضا می‌کند، راه می‌برد؛ اما همین راه بردن و دلالت و هدایتِ ما هم بر دوش آن بنای مادی، بر دوش آن هیئت جسمانی‌ای است که بنا و مکان مصنوع و اثر معماری می‌خوانیمش. این واقعیتْ اهمیت فرم را در معماری و مطالعه‌ی آن نشان می‌دهد؛ اما نه حکم می‌کند که از عوامل و نیروهای مؤثر در فرم یا سیاق‌های آن چشم بپوشیم، و نه لازم می‌آورد که در نظر کردن به فرم، بر ظاهر فرم متوقف بمانیم.
آیا میتوان راه‌هایی جست که در خوانش و نقد معماری، به فرم اثر پرداخت و بر آن تمرکز کرد، اما در سطح آن متوقف نماند، گذاشت تا اثر سخن بگوید و به پسِ پشت خود رهنمون شود؟
قصد ما در این درس‌گفتارها غنی کردنِ نظریِ مبحثِ فرمالیسم در معماری و فرارفتن از اندیشه‌های رایج و کلیشه‌های فرمالیستی و پیش نهادنِ رویکرد فرمالیسم ژرف در نقد اثر معماری است؛ رویکردی که از فرم معماری آغاز کند، اما در سطح آن فرونماند و در آن تعمق کند. برای این مقصود، از فرمالیسم روسی در نقد ادبی بهره می‌گیریم. سخن را از سابقه‌ی پرداختن به فرم در معماری آغاز می‌کنیم و به شناختن و معرفی اجمالی نقد فرمالیستی معماری برمی‌آییم. آن‌گاه به سروقت سنت نقد ادبی/ مطالعات ادبی می‌رویم و به جست‌وجوی نظریه‌ها و رویکردهای فرمالیسم ادبی برمی‌آییم. پیش از آنکه از سفر خود به مطالعات ادبی به سوی معماری بازگردیم، به شباهت‌ها و تفاوت‌های زبان و ادبیات با معماری می‌پردازیم و از لازمه‌های سفر و تردد بین این دو حوزه می‌گوییم. آن‌گاه دستاوردهای خود از سفر به مطالعات ادبی را در میدان نقد و نظریه‌ی معماری می‌افکنیم و در نهایت، پیشنهاد خود را عرضه می‌کنیم.
این درس‌گفتارها در قالب پانزده تا بیست جلسۀ شصت تا هشتاددقیقه‌ای، به‌صورت آفلاین و رایگان، عرضه می‌شود.
بسیار عالی بود.
فقط پرسشی که میتوان مطرح کرد این است که: نظرگاه های نقد معماری بر اساس و یا متاثر از چه منبعی شکل گرفته اند؟ آیا اگر پاسخ دهیم که از دو حوزه ادبیات و هنر بیشترین تاثیر را داشته اند، آیا تا کنون پنجره ای از درون خود معماری به نقد معماری ساخته شده است؟ چنین قابلیتی وجود دارد؟ یا به علت جوانی این محدوده در معماری، توقع عجولانه ای است!؟!