تجربه مکان؛ زمانمندی و روایتمندی

از مجموعه هم‌اندیشی‌های تاریخ و تئوری معماری و هنر

توصیف و تفسیر تجربۀ مکان محور اصلی پژوهش‌هایی است که در حوزۀ پدیدارشناسی مکان انجام می‌­شود. اما نکتۀ اساسی در این حوزه، معطوف بودنِ توصیف و تفسیرِ تجربه به کشف و فهم بنیادهای ساختی آن است. بنیادهایی که اساس تجربۀ مکان است و شکل­‌گیری تجربه‌های متنوع در مکان را ممکن می­‌سازد. فهم دو مفهوم اساسی «روی آورندگی یا قصدیت» و «زیست جهان» در پدیدارشناسی هوسرل دروازۀ ورود به پدیدارشناسی مکان است. ژرف­‌سازی و گسترش این دو مفهوم در پدیدارشناسی هستی‌­شناختی و هرمنوتیکی هایدگر به کشف مفهوم «بودن-در-جهان» می‌­انجامد. پرداختن به هستی انسان به عنوان «در –جهان – بودن»، دریافت و فهم تازه­ای از مکانمندی و زمانمندی انسان را ممکن می‌­سازد.

مکان در تعریف متداول آن به مثابۀ ظرفی است که چیزها و پدیده­‌ها در آن ریخته شده­‌اند. مکان امری بدیهی و مجزا از وجود هستنده­‌هاست. هستندگان و چیزها در آن قرار می­‌گیرند، حرکت می­‌کنند و زمان اندازۀ این حرکت را نشان می­‌دهد. بنابراین در فلسفۀ سنتی وجود و واقع‌­بودگی زمان همچنان محل تردید است.

هایدگر در کتاب هستی و زمان با مطرح ساختن مفاهیم مکانمندی و زمانمندی فهم هستی انسان را با مکان و زمان پیوند می‌­زند. بنابراین مکان و زمان در پدیدارشناسی هرمنوتیک هایدگر امری مجزا از هستی انسان نیست؛ بلکه به‌­عنوان بنیاد­هایی ساختی وجود و هستی انسان را ممکن می‌­سازد. البته هایدگر برای نخستین‌­بار نقش بنیادی‌­تر را به زمان می‌­دهد و زمانمندی را اساس شکل­‌گیری مفهوم مکان می‌­داند. بنابراین در پدیدارشناسی هرمنوتیکی هایدگر فهم زمانمندی هستی اساس فهم تجربۀ مکان است. علی‌رغم توجه و اهمیت بنیادینی که هایدگر به مفهوم زمانمندی نشان می­‌دهد، توجه به این مفهوم در پژوهش آن ‌دسته از پدیدارشناسان مکان که در ایران بیشتر شناخته شده‌­اند، مانند نوربرگ شولتز و یوهانی پالاسما و ادوارد رلف، کمتر به چشم می­‌خورد. ردپای زمانمندی را می‌­توان در آنچه شولتز به­‌عنوان «لحظه­‌های استفاده از مکان» در کتاب معماری، حضور، زبان و مکانمطرح می­‌سازد پی­گیری کرد.

پدیدارشناسی ناتوانی سنت فلسفه در تعریف پیوستگی آن­ها و ساحت­های زمان را نشان می­‌دهد. در سنت فلسفه، «گذشته» از میان رفته است و آینده هنوز نیامده، تنها زمان حال، وجود دارد. اما هرچه به زمان حال نزدیک می‌­شویم یا اندکی گذشته است یا اندکی آینده. بنا بر این زمان حال تنها به صورت حدی قابل تعریف است. پدیدارشناسی در پی تفسیری است که تجربۀ پیوستگی زمان را قابل فهم سازد و از متافیزیک حضور رهایی یابد.

چگونه می‌تواند «گذشته» یا «آینده» وجود داشته باشد؟ هایدگر در «هستی و زمان» می‌­گوید: «گذشتۀ خاص دازاین (واژه‌ه­ای که هایدگر به‌­عنوان جایگزین واژۀ انسان به ­کار می‌­برد) که همواره گویای گذشتۀ نسل او نیز هست، از قفا او را دنبال نمی‌­کند، بل پیشاپیش و فراپیش او روان است». این تفسیر از زمانمندی درک تازه­ای از تاریخمندی انسان فراهم می­‌کند.

پژوهش رضا دهقانی معطوف به آوردن مفهوم زمانمندی در حوزۀ توصیف و تفسیر تجربۀ مکان بوده­ است. به این منظور از مفهوم «لحظه­‌های استفاده از مکان» در کار نوربرگ شولتز الهام گرفته ­‌است. انسان درون قصه زاده می­‌شود و تجربۀ مکان تجربه­‌ای درون شبکۀ تودرتویی از روایت­‌هاست.

این سخنرانی در تاریخ ۲۰ مهرماه سال ۱۳۹۳ از طرف هسته نظریه‌پژوهی در معماری و هنر و به عنوان یکی از جلسات مجموعه هم‌اندیشی‌های تاریخ و تئوری معماری و هنر در دانشکده معماری دانشگاه شهید بهشتی تهران برگزار گردید.