چهارباغ و باغ چهاربخشی

از مجموعه هم‌اندیشی‌های تاریخ و تئوری معماری و هنر

این پژوهش که در اینجا در قالب سخنرانی ارائه می‌گردد، به دنبال یافتن ویژگی­‌های اصلی طرح چهارباغ در سده‌ دهم هجری قمری است. برای این منظور دو متن «ارشاد الزراعه» ابونصر هروی و مثنوی «روضة الصفات» عبدی بیگ شیرازی بررسی و مطالعه می‌شوند. چهارباغ و الگوی باغ چهاربخشی، معمولاً به میزان قابل توجهی در مطالعات باغ ایرانی و اسلامی مورد اشاره و ارجاع قرار می‌­گیرند و گاه سرشتی یکسان یا نزدیک به هم برای آنها تصور می­‌شود.

در ابتدای سخن، بخشی از منابع چند دهه‌ اخیر، که نشان­‌دهنده‌ علاقه‌ برخی پژوهشگران به برگرفتن تفسیری کالبدی از واژه‌ی چهارباغ است معرفی می‌شود. این بررسی کوتاه نشان می­‌دهد که تمایل برای وسعت بخشیدن به مفهوم و کاربرد چهارباغ و باغ چهاربخشی از دیدگاه­‌های متفاوت دنبال شده و تا هم­‌اکنون ادامه یافته است.

در ادامه، محتوای روضه‌ی هشتم رساله‌ی ابونصر هروی در مورد طرح چهارباغ مطالعه و نقشه‌­های بازسازی‌شده از آن ارزیابی و مقایسه می­‌شوند. سپس تلاش می‌­شود جایگاه طرح یادشده در هرات سده‌ دهم تدقیق شود و طرح مورد نظر با نمونه­‌هایی دیگر در سده‌ دهم و از جمله باغ بهرام میرزا که عبدی بیگ شیرازی توصیفی از آن به دست داده مقایسه شود. همچنین طرح باغ دیگری در دارالسلطنه‌ی قزوین که می­‌تواند دارای ساختاری چهاربخشی دانسته شود مورد بررسی قرار گرفته است. نتیجه نشان می­‌دهد دست‌کم در بازه‌ زمانی میان دهه­‌های ۹۲۰ تا ۹۶۰ق. طرح چهارباغ نمی­‌تواند لزوماً واجد شکلی چهاربخشی دانسته شود و طرح یادشده الگوی بی­‌بدیل باغ­‌سازی نیست. این بررسی نشان می­‌دهد که طرح چهارباغ با باغ چهاربخشی انطباقی فراگیر ندارد و باغ­‌های دارای خیابان­‌های متقاطع نیز چهارباغ خوانده نمی­‌شده­‌اند. این گفتار به جز هدف ذکر شده، در پی معرفی روش تحقیقی برای یافتن و یا بازیابی ساختارهای فضای گشوده است. این روش بر اساس یافتن اصلی­‌ترین ویژگی­‌های بصری توصیف شده‌ درون متن و بازسازی تصویرهای قابل فهم امروزی است.

سخنرانی آقای جیحانی در تاریخ ۲۰ اسفند ۱۳۹۱ از طرف هسته نظریه‌پژوهی در معماری و هنر و به عنوان جلسه بیست و دوم از مجموعه هم‌اندیشی‌های تاریخ و تئوری معماری و هنر در دانشکده معماری دانشگاه شهید بهشتی تهران برگزار گردید.