دراماتورژی و معماری

از مجموعه هم‌اندیشی‌های تاریخ و تئوری معماری و هنر

اصطلاح دراماتورژی در وهلۀ اول خود را ثقیل و بیگانه نشان می­‌دهد، اما بحث ما ساده است و با پیوند معماری و «رویداد» سروکار دارد: در این نظرگاه، معماری یا خود به رویداد(ها) بدل می­‌شود، یا در بطن رویداد(ها)یی خاص بار معنایی و عاطفی خاصی پیدا می­‌کند.

گاه عامل این رویداد شخصی است مثل بنیامین با پرسه­‌زنی‌­ها و خوانش­‌های پاریسی­‌اش، یا فردی چون شایگان با پرواز­های تمثیلی‌­اش بر فراز اصفهان یا تهران. گیرم امروزه یک پرسه­‌زن جدید اثری از خوانش­‌های بنیامین پیدا نکند یا یک ایرانی کنجکاو ادعا کند که در جهانِ خارج اثری از اصفهان تمثیلی پیدا نکرده است.

گاه این رویداد در شرایط طبیعی، جغرافیایی یا تاریخی یک بنا وقوع می­‌یابد و آن را خواه ناخواه با گذر زمان پیوند می­‌دهد. برای کسی که جاذبه­‌های گردشگری را نادیده بگیرد و ساعتی چند در شبستان غربی مسجد نصیرالملک شیراز، یا چشم­‌انداز بیرونی تاج­‌محل، معماری را «در زمان» تجربه کند، به خوبی در­می­‌یابد که چگونه تعامل محیط و بنا هر لحظه بت عیار را به رنگی درمی‌­آورد. احتمالا قلعه‌­ی الموت، یا قلعه‌­ی گُلکُنده در حیدرآباد، جغرافیا را به رویداد بدل می­‌کنند. نیز برای ناظر امروزی، حمام فین کاشان یا آرامگاه ممتازمحل، بدون درامی تاریخی که در آن متمثل شده است، بی­‌روح و فاقد زندگی به نظر می‌­رسد.

برنارد چومی معمار اصطلاح دراماتورژی را به کار نمی‌­برد اما وقتی معماری را آمیزه_­ی فضاها، رویدادها و جنبش­‌ها می‌­بیند، از تجربه­‌ی رویدادهایی سخن ‌‌‌‌‌می­‌گوید که با واسطه‌ی معماری نظم و راهبرد پیدا کرده‌­اند. می­‌توان گفت که اگر چومی «اجرای معماری» را بررسی می­‌کند، دراماتورژِ تئاتری به مطالعه­ و بررسی «معماری اجرا» می‌پردازد. شاید بتوان گفت که مسجد گوهرشاد و حتی موزه­‌ی آستان قدس (از حیث فضایی که زائران یا بازدیدکننده‌­ها به آن­ها میی‌بخشند) روز و شب در حال اجرا هستند.

گفته‌­اند که معماری بنیاد همه­ هنرها است، این سخن زمانی به معنای کامل خود دست پیدا می­‌کند که معماری در پیوند با دراماتورژی از حصار خود به عنوان «هنری زیبا» فراتر رود و «هنرهای اجرایی» را نیز دربرگیرد. کلمه‌­ واحد در این میان احتمالا «آرکیتکتونیکز» است، مطالعه­‌ ساختار معمارانه، موسیقایی، ادبی، و هنری، به نحوی که بتوان درکی نو به نو از نظمی خلاق به دست آورد.

این سخنرانی در تاریخ ۱۲ بهمن‌ماه سال ۱۳۹۳ از طرف هسته نظریه‌پژوهی در معماری و هنر و به عنوان یکی از جلسات مجموعه هم‌اندیشی‌های تاریخ و تئوری معماری و هنر در دانشکده معماری دانشگاه شهید بهشتی تهران برگزار گردید.